Sulaymon I Qonuniy

Muhtasham Sulaymon I (usm. سليمان اول

Sulaymon I
سليمانا اول‎
Tavalludi	6-noyabr 1494-yil Trabzon, Usmoniylar imperiyasi
Vafoti	6-sentyabr 1566-yil(1566-09-06) (71 yoshda) Sigetvar Usmoniylar imperiyasi
Fuqaroligi	Usmonli imperiyasi
Otasi	Selim I
Onasi	Hafsa Sultan

turkcha

Birinci Süleyman, Kanuni Sultan Süleyman; 1494-yil 6-noyabr, Trabzon – 1566-yil 6-sentyabr, Szigetvar) – Usmoniylar imperiyasining oʻninchi sultoni va eng uzoq (1520—1566-yillar^:541–545) hukmronlik qilgan. 1538-yildan boshlab xalifa boʻlgan. Yevropada uni koʻpincha Sulaymon Muhtasham deb, musulmon olamida esa Sulaymon Qonuniy deb atashadi.

Uning hukmronlik yillarida, Usmonli imperiyasida kamida 25 million aholi istiqomat qilardi. Sulaymon Usmoniylar sulolasining eng buyuk sultoni sanaladi. Uning hukmronligi davrida Usmonli imperiyasi oʻz taraqqiyotining eng yuqori choʻqqisiga erishgan. Sulaymon I saltanati paytida Usmonli imperiyasi Yevropa, Yaqin Sharq va Oʻrta yer dengizi hududlarida oʻz chegaralarini sezilarli darajada kengaytirgan, shuningdek, madaniyat, adabiyot va meʼmorchilik sohasida ham yuksak taraqqiyotga erishgan.

Sulaymon 1520-yil 30-sentyabrda otasi Salim I oʻrniga taxtga oʻtirgach, oʻz hukmronligini Markaziy va Sharqiy Yevropa hamda Oʻrta yer dengizidagi xristian davlatlariga qarshi harbiy yurishlar bilan boshladi. 1521-yilda Belgrad, 1522—1523-yillarda esa Rodos shahrini zabt etdi. 1526-yilda Moxach jangida Sulaymon Vengriya qirolligining qudratini sindirgan. Keyinchalik Vengriya boʻlinib, uning katta qismi bevosita imperiya tarkibiga kiritilgan. Biroq, 1529-yilda Vena qamalida magʻlubiyatga uchrashi uning Yevropaga yanada chuqurroq kirib borishiga toʻsqinlik qildi.

Usmonli imperiyasining iqtisodiy, harbiy va siyosiy qudrati choʻqqisida turgan Sulaymon XVI asrning eng mashhur hukmdorlaridan biriga aylandi. U shaxsan oʻzi Usmonli qoʻshinlarini boshqarib, bir qator Yevropa nasroniy qal’alarini zabt etdi. Bundan tashqari, u yillar davomida Eronning shia mazhabidagi Safaviylar imperiyasiga qarshi kurashdi, natijada Mesopotamiyani oʻz tasarrufiga kiritdi. Shimoliy Afrikada Usmonli Tripolitaniyasi tashkil etildi. Usmonlilar floti Oʻrta yer dengizidan Qizil dengizgacha va Fors koʻrfazigacha boʻlgan dengizlarda hukmronlik qildi^:61.

Tez sur’atda kengayib borayotgan Usmonli imperiyasi tepasida turgan Sulaymon shaxsan jamiyat, taʼlim, soliq va jinoiy huquq sohalarida muhim sud islohotlarini joriy etdi. U Usmonli imperiyasining bosh qozisi Ebussuud Afandi bilan hamkorlikda olib borgan islohotlari Usmonli huquqining ikki shakli – sultonlik (Qonun) va islomiy (Shariat) qonunlar oʻrtasidagi munosabatlarni uygʻunlashtirishga xizmat qildi. Sulaymon isteʼdodli shoir va zargar boʻlish bilan birga, nozik madaniyatning buyuk homiysi ham edi. U Usmonli imperiyasining sanʼat, adabiyot va meʼmorchilik sohalarida rivojlanishining „Oltin davri“ga boshchilik qildi.

1533-yilda Sulaymon Usmonli anʼanasini buzdi va oʻzining imperator haramidagi ayol Roksolanaga (Ukrainian) uylandi. Gʻarbiy Yevropada malla sochlari uchun shunday nomlangan Rokselana sharqiy pravoslav nasroniylikdan sunniy islomni qabul qilgan va shundan soʻng Usmonli imperiyasida „Ayollar sultonligi“ davrining eng nufuzli shaxslaridan biriga aylangan rusin edi. Sulaymon 1566-yilda vafot etgach, uning 46 yillik hukmronligi tugadi, uning oʻrniga u va Roksalananing oʻgʻli Salim II taxtga oʻtirdi. Sulaymonning boshqa merosxoʻrlari Mehmed va Mustafo vafot etgan; Mehmed 1543-yilda chechakdan vafot etgan, Mustafo esa 1553-yilda Sulaymonning buyrugʻi bilan boʻgʻib oʻldirilgan. Uning boshqa oʻgʻli Boyazid ham 1561-yildagi qoʻzgʻolondan soʻng uning buyrugʻi bilan Boyazidning toʻrt oʻgʻli bilan birga qatl etilgan. Olimlar odatda uning oʻlimidan keyingi davrni oddiy tanazzul emas, balki inqiroz va moslashuv davri deb hisoblashgan boʻlsa-da, Sulaymon hukmronligining oxiri Usmonlilar tarixidagi suv ayirgich boʻldi. Sulaymondan keyingi oʻn yilliklarda Usmonli imperiyasi sezilarli siyosiy, institutsional va iqtisodiy oʻzgarishlarni boshdan kechira boshladi – bu hodisa koʻpincha Transformatsiya davri deb ataladi^:11.

Oila

Hotinlari:

Ism	Tugʻilgan vaqti	Vafot etgan vaqti	Hayot yoʻli
Mukerrem Fulane Hotun	1496	1550	Mukerrem Hotun Sulton Sulaymonning shahzoda bilan paytida haramiga kirgan birinchi joriyasi edi. Mukkerrem Sulton Sulaymonga 3 ta oʻgʻil 1 ta qiz tugʻgan.1521-1522-yillarda barcha farzandlari vafot etgandan soʻng Eski saroyga yuboriladi.
Gulfem Hotun	1497	1562	U Sulton Sulaymonning haramiga 1511-yillarda kirgan 2-hotini edi. U Sulton ha 1 ta farzand tugʻadi. Ammo bolasi 1521-yilda kasallikdan vafot etadi. Ammo Sulton Gulfemni oldida olib qoldi.
Mohidavron Sulton	1500	1581	U Sulton Sulaymonning 3-hotini edi. Mohidavron Saroyga 1512-yilda kiradi va Sulton unga dastlab Gulbahor ismini qoʻyadi. Mohidavron Sulton Sulaymonga 2 oʻgʻil va 2 ta qiz tugʻadimU juda chiroyli ammo zerikarli ayol boʻgan.
Haseki Hurram Shoh Sulton.	1502	1558	Hurram Sulton Sulton Sulaymoning sevimlisi va qonuniy xotini. Usmoniylar imperiyasini eng kuchli ayoli. Dastlab ismi Aleksandra boʻlgan. U Sulton Sulaymon haramiga 1520-yilda kirgan. Hurram Sulton Sulton Sulaymonga 6 oʻgʻil va 1 qiz tugʼgan. Hurram Sulton aqlli, kuchli va chiroyli ayol boʼlgan. Uning sariq sifat sochlari Sultonni oʻziga tortgan. Hurram Sulton 1531-yilda Sulaymon bilan qonuniy nikoh qurgan. Shu tariqa Ayollar saltanatini boshlab bergan ayol edi.

Ism	Tugʻilgan vaqti	Vafot etgan vaqti	Onasi
Shahzoda Alemshoh	1510	1511	Mukerrem Hotun
Shahzoda Abdulloh	1511	1521	Mukerrem Hotun
Shahzoda Mahmut	1512	1521	Mukerrem Hotun
Hafiza Sulton	1512	1522	Mukerrem Hotun
Shahzoda Murod	1513	1521	Gulfem Hotun
Shahzoda Mustafo	1515	1553	Mohidavron Sulton
Shahzoda Ahmet	1516	1541	Mohidavron Sulton
Fatma Sulton	1517	1572	Mohidavron Sulton
Shahzoda Mehmet	1521	1543	Haseki Hurram Sulton
Mehrimoh Sulton	1522	1578	Haseki Hurram Sulton
Shahzoda Abdulloh	1523	1526	Haseki Hurram Sulton
Selim ll	1524	1574	Haseki Hurram Sulton
Shahzoda Boyazid	1525	1562	Haseki Hurram Sulton
Roziya Sulton	1525	1556	Mohidavron Sulton
Shahzoda Jahongir	1531	1554	Haseki Hurram Sulton

Adabiyotlar

Li.: Novichev A. D., Istoriya Tursii, t. 1, L., 1963.

Havolalar

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

1. Ágoston, Gábor „Süleyman I“, . Encyclopedia of the Ottoman Empire, 2009. 
2. (unspecified title)
3. GÁBor ÁGoston. Ottoman conquests // The Encyclopedia of War. — Oxford, UK: Blackwell Publishing Ltd, 2011-11-13.
4. Constantinople: City of the World’s Desire, 1453–1924.
5. Atıl, Esin. „The Golden Age of Ottoman Art“ (en) (deadlink). Saudi Aramco World. Houston, Texas: Aramco Services Co (july–august 1987). 2011-yil 9-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 19-fevral.
6. Mansel, Philip. Constantinople: City of the World's Desire, 1453–1924, 1998. 
7. Finkel, Caroline. Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire 1300–1923. Basic Books, 2005 — 145-bet. 
8. Atıl, Esin (July–August 1987). "The Golden Age of Ottoman Art". Saudi Aramco World (Houston, Texas: Aramco Services Co) 38 (4): 24–33. ISSN 1530-5821. http://www.saudiaramcoworld.com/issue/198704/the.golden.age.of.ottoman.art.htm. Qaraldi: 18 April 2007. Sulaymon I]]
9. Hathaway, Jane. The Arab Lands under Ottoman Rule, 1516–1800. Pearson Education Ltd., 2008 — 8-bet. „historians of the Ottoman Empire have rejected the narrative of decline in favor of one of crisis and adaptation“ 
10. Tezcan, Baki. The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern Period. Cambridge University Press, 2010 — 9-bet. „the conventional narrative of Ottoman history – that in the late sixteenth century the Ottoman Empire entered a prolonged period of decline marked by steadily increasing military decay and institutional corruption – has been discarded.“ 
11. Woodhead, Christine „Introduction“, . The Ottoman World, 2011 — 5-bet. „Ottomanist historians have largely jettisoned the notion of a post-1600 'decline'“ 
12. Şahin, Kaya. Empire and Power in the Reign of Süleyman: Narrating the Sixteenth-Century Ottoman World. Cambridge University Press, 2013. 
13. Tezcan, Baki. The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern Period. Cambridge University Press, 2010 — 10-bet.