Parlamentar respublika

Parlamentar respublika – vakolatlari parlament foydasiga ustun boʻlgan respublika turi.

Parlamentar respublikada hukumat prezident oldida emas, balki faqat parlament oldida hisobot beradi. Parlament hukumatni (oʻz aʼzolari orasidan) shakllantiradi, uning tarkibini belgilaydi va isteʼfosini qabul qiladi; hukumat parlament oldida siyosiy javobgarlikni zimmasiga oladi.

Boshqaruvning bu shaklida hukumat parlamentda koʻpchilik ovozga ega boʻlgan partiyalarning deputatlaridan tuziladi. U parlamentdagi koʻpchilikning qoʻllab-quvvatlashiga ega boʻlguncha hokimiyatda qoladi. Parlament koʻpchiligining ishonchini yoʻqotgan taqdirda, hukumat yo isteʼfoga chiqadi, yoki davlat rahbari orqali parlamentni tarqatib yuborish va yangi saylovlar tayinlanishiga erishishga harakat qiladi.

Parlament qonun chiqarish bilan bir qatorda hukumat faoliyati ustidan nazorat oʻrnatish vakolatini ham bajaradi. Shuningdek, parlament moliyaviy hokimiyatga ega boʻlib, davlat byudjetini ishlab chiqadi va tasdiqlaydi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yoʻnalishlarini, ichki va tashqi siyosat kursini belgilaydi. Hukumat parlament oldida hisobdordir.

Bunday respublikalarda davlat boshligʻi, odatda, parlament tomonidan yoki parlament aʼzolari bilan bir qatorda federatsiya subyektlari yoki oʻzini oʻzi boshqarish tizimlarining mintaqaviy vakillik organlari vakillarini oʻz ichiga olgan maxsus tuzilgan kengroq hay’at tomonidan saylanadi. Bu esa parlamentning ijro hokimiyati ustidan nazoratining asosiy turi hisoblanadi.

Masalan, Italiyada respublika prezidenti har ikkala palataning qoʻshma majlisida ularning aʼzolari tomonidan saylanadi, lekin bunda viloyat kengashlari tomonidan saylangan har bir viloyatdan uchtadan vakil saylovda ishtirok etadi. Germaniyada prezident Bundestag aʼzolari va proporsional vakillik asosida oʻlkalar landtaglari (Federal kengash, olmoncha: Bundesrat ) tomonidan saylanadigan bir xil miqdordagi shaxslardan iborat Federal yigʻilish (olmoncha: Bundesversammlung ) tomonidan saylanadi. Baʼzi parlamentar respublikalarda prezident fuqarolar tomonidan saylanishi mumkin. Masalan, Avstriyada prezident aholi tomonidan 6-yil muddatga, Chexiyada prezident aholi tomonidan 5-yil muddatga saylanadi.

Davlat boshqaruvining bu shaklida „zaif“ prezident haqida gapirishadi. Baʼzan konstitutsiya parlamentar respublika prezidentiga beradigan faoliyatning umumiy yoʻnalishlari, qoida tariqasida, hukumat tomonidan amalga oshiriladi, u oʻz rahbari yoki vaziri timsolida prezident aktlariga qarshi chiqadi.

Shunga qaramay, prezident bunday boshqaruv shaklida muayyan jiddiy vakolatlarga ega boʻladi. U qonunlarni eʼlon qiladi, farmonlar chiqaradi, mukofotlaydi, hukumat rahbarini rasman tayinlaydi, mahkumlarni afv etishni amalga oshirish huquqiga ega, vakillik funksiyalarini oʻzida saqlab qoladi, vazirlar mahkamasi tarkibini rasman tasdiqlash huquqiga ega, yangi chaqiriq parlamentning birinchi yigʻilishini ochish huquqiga ega.

Prezident davlat boshligʻi boʻlib, bu yerda ijro hokimiyati, yaʼni hukumat boshligʻi emas. Bosh vazir rasman prezident tomonidan tayinlanadi, lekin u faqat parlamentda koʻpchilik oʻrinni egallagan fraksiya rahbari boʻlishi mumkin va gʻolib partiya rahbari boʻlishi shart emas. Yuqorida taʼkidlanganidek, parlamentar respublikaning muhim xususiyati shundan iboratki, hukumat parlamentning ishonchiga sazovor boʻlgan taqdirdagina davlatni boshqarish huquqiga ega boʻladi. Lekin shunday parlamentar respublikalar ham borki, ularda prezident parlament tomonidan saylanadi va hukumatni boshqaradi. Bunday davlatlarga Shveysariya, Janubiy Afrika Respublikasi, Botsvana, Myanma, Surinam va koʻplab kichik davlatlar kiradi.

• Parlamentar demokratiya
• Parlamentarizm