Shayboniylar davlati

Shayboniylar davlati xozirgi Oʻzbekiston, Tojikiston, janubiy Qozogʻiston, shimoliy Afgʻoniston va janubiy-sharqiy Turkmaniston hududlarida mavjud boʻlgan davlat.

Shayboniylar davlati forscha: ماورالنهر‎‎ chigʻatoycha:ماوَراءُالنَهر
1500-yil — 1601-yil
Shayboniylar davlati gullagan davrida
Poytaxti	Samarqand (1500-1533), (1540-1556) Buxoro (1533-1601)
Yirik shaharlari	Buxoro, Samarqand, Balx, Nasaf, Shahrisabz, Termiz, Hisor
Til(lar)i	fors tili (saroy, ish yuritish, madaniyat va she'riyat tili) turkiy til (saroy, ish yuritish, she'riyat, harbiy ishlar va qo'shinlar tili) arab tili (din tili)
Dini	islom (sunniylik)
Boshqaruv shakli	teokratik absolyut monarxiya
Sulola	Shiboniylar Shayboniylar
Xon yoki Oliy xon

Muhammad Shayboniy 1499-yilda Movarounnahrni zabt etishga kirishadi va 1500yili hamda1501-yil aprelda Samarqandni bosib olib, uni oʻz davlatining poytaxti deb eʼlon qiladi. 1507-yilda nihoyat butun Movarounnahr va Xuroson ustidan oʻz hokimiyatini oʻrnatadi. 1510-yilda Muhammad Shayboniy qoʻshinlari Marv yaqinida Eron shohi Ismoil I Safaviy tomonidan magʻlubiyatga uchragan va uning oʻzi ham oʻldirilgan.

Shayboniylar sulolasining so‘nggi hukmdori Pirmuhammadxon II esa yuzaga kelgan anarxiyaga bardosh bera olmagan va tez orada o‘zaro kurashda halok bo‘lgan.

Shayboniylar hukmronligi davri farovonlik bilan ajralib turgan. Ular qoʻl ostida oʻrta asrlarning noyob durdonalaridan bir qanchalari qurilgan.

Aholisi va tili

Mamlakat aholisi haqida ishonchli maʼlumotlar yoʻq. Taxminlarga koʻra, mamlakatda oʻrtacha bir necha million kishi yashagan. Tadqiqotlarga koʻra, XVI asr boshlarida Movarounnahrga koʻchib kelgan koʻchmanchi oʻzbeklarining soni 300 mingdan 500 ming kishigacha boʻlgan. Milliy tarkib juda aralash edi. Shaharlarda asosan forsiyzabon aholi istiqomat qilgan. Aksariyat dehqonlar (dehqonlar) ham turkiyzabon va forsiyzabon edi. Ularning bir qismi o‘zini o‘zbek, tojik, turkman, qozoq, fors, arab deb atagan. Fors tili ish yuritish, ziyolilar, madaniyat, sheʼriyat va qisman din tili hisoblangan. Davlatda turklar, oʻzbeklar, qozoqlar, turkmanlar va boshqalar ham yashagan. Turkiy til asosan ish yuritish, saroy, sheʼriyat, harbiy ishlar tili boʻlgan, shuningdek, tayanchi oʻzbek turklari boʻlgan koʻp sonli davlat qoʻshinining asosiy tili boʻlgan. Davlatda dinning asosiy tili hisoblangan arab tili ham katta rol oʻynagan. XVI asrning 2-yarmida Shayboniylar davlati hududida shirin, kerayit, qatagʻon, olchin, xitoy, ming, bahrin, jaloyir, oʻtarchi, qangʻli, qoʻngʻirot, datura, qushchi, mojar, kenagas kabi oʻzbek qabilalari qayd etilgan.

Dini

Shayboniylar ham Movarounnahr aholisining aksariyati kabi islomning sunniy mazhabiga amal qilganlar. Davlatda turli tariqatlar, xususan, yassaviya va naqshbandiya tariqati bilan bir qatorda so‘fiylik tarafdorlari ham ko‘p bo‘lgan. Shayboniylar oʻzlarini „haqiqiy islom himoyachisi“ deb hisoblar va 1501-yilda qoʻshni Safaviylar davlatida hukmron boʻlgan shialik diniga dushman edilar. Diniy qarama-qarshiliklar tufayli Shayboniylar va Safaviylar davlatlari deyarli har doim bir-biri bilan adovat va raqobatda boʻlgan. 1510—1570-yillarda bu davlatlar va sulolalar oʻrtasida bir necha oʻnlab toʻqnashuv va janglar boʻlib oʻtgan. Safaviylar Shayboniylar hukmronligiga chek qoʻyib, Movarounnahrda shia islomini oʻrnatishga harakat qilgan boʻlsalar, Shayboniylar esa, aksincha, Xurosonda sunniylikni saqlab qolishga harakat qilib, oʻzlarini himoya qilganlar.

Tashqi siyosati

Shayboniylarning asosiy geosiyosiy va diniy raqibi va dushmani shialik hukmronlik qilgan Safaviylar davlati boʻlgan. Har ikki davlatda hukmron til fors tili boʻlganiga, turkiy tillarda soʻzlashuvchi sulolalar davlat boshida turganiga qaramay, bu ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlar faqat diniy tafovut va qarama-qarshiliklar tufayli keskinligicha qolib kelgan.

Usmonli imperiyasi gʻarbdan Safaviylar davlati bilan raqobatlashgan, Shayboniylar davlati bilan Usmonlilar davlati oʻrtasida mustahkam diplomatik aloqalar va ittifoqchilik aloqalari oʻrnatilgan. Usmonli imperiyasi Safaviylar davlatining o‘ta shimoli-sharqiy qismini egallagan Xurosonda hukmronlik uchun kurashda Shayboniylarni qo‘llab-quvvatlagan. Davlatlar oʻrtasida karvonlar, savdogarlar almashinib turgan, har ikki hukmdorning saroyiga elchilar kelib ketgan.

Shimoli-gʻarbiy qoʻshni — Xorazm davlati bilan turli munosabatlar kechgan. Turli davrlarda munosabatlar turli hodisalar va omillar taʼsirida yo yaxshilangan yoki yomonlashgan. Shuningdek, Shayboniylar Min imperiyasi bilan aloqalarni saqlab turganlar. Shayboniylar elchilarining 1536-yilda imperator Szyaszin saroyiga kelishi haqida ishonchli maʼlumotlar mavjud. Qozoq xonligi bilan ham, Shirvonshohlar davlati bilan ham iliq munosabatlar saqlanib qolgan.

Shayboniyxon va Ubaydullaxon davrlari

Shaybonixon

Davlat asoschisi Shayboniyxon boʻlgan. Davlat poytaxti dastavval Samarqand boʻlgan. Shayboniyxon Usmonli imperiyasi va Xitoy bilan aloqalarni davom ettirgan. 1503-yilda uning elchilari Xitoy imperatori saroyiga borishgan. Usmonli Sultoni bilan ittifoqda Boyazid II (1481—1512) Shayboniyxon shohi Ismoil I ga qarshi chiqdi . Shayboniyxon 1505 yil Xorazm, oradan ikki yil o‘tib Xurosonga yurish qiladi va Vazir, Ko‘hna Urganch, Hirot, Mashhad, Damg‘on, Astrobod kabi shaharlarni egallaydi. Biroq 1510 yil Shayboniyxonning fojiali o‘limidan so‘ng bu yerlar Safaviylar saltanati tasarrufiga o‘tib ketadi. 1512 yili shayboniy urug‘ining boshqa bir vakili Elbarsxon Xorazmda Samarqanddan mustaqil Xiva xonligiga asos soladi. Shayboniyxon avlodlari qo‘l ostida Movarounnahr va Sharqiy Turkiston yerlari qoladi.

Ubaydullaxon (1533—1539-yillar) hukmdorligi davrida murakkab harbiy-siyosiy vaziyatga qaramasdan fan va madaniyat rivojiga katta eʼtibor berilgan. Ubaydullaxon oʻta savodli inson boʻlgan, u Qur’oni Karimni mohirona qiroat qilib, turkiy tildagi sharhlar bilan taʼminlagan, shuningdek, usta sozanda va iqtidorli xonanda boʻlgan. Ubaydullaxon 1533-yilda Shayboniylar taxtiga o'tirgandan so'ng mamlakat poytaxtini Samarqanddan Buxoroga ko'chiradi. Shundan so‘ng Shayboniylar davlati poytaxt shahar nomiga asoslanib Buxoro xonligi deb atala boshlanadi.

Abdullaxon II davri

Abdullaxon II (1557—1598-yillar) nomi bilan yagona kuchli davlat barpo etish harakati bogʻlangan. Aynan Abdullaxon II hukmronligi davrida Buxoro xonligi o‘z qudrati cho‘qqisiga chiqadi. Abdullaxon II nafaqat ichki kurashlarga barham beradi, balki xonlik hududini kengaytirib, Xurosonning Mashhad, Nishopur va Sabzavor shaharlarini safaviylardan tortib oladi. Xiva xonligiga yurish qilib, uni Buxoro xonligiga qo‘shib oladi. Sharqda esa Qoshg‘arni ham o‘z davlati tarkibiga kiritadi. Abdullaxon II davrida o‘zbek davlatchiligi so‘nggi bor ulkan sarhadlarga ega bo‘ladi. Hatto Sibir xonligi ham Abdullaxonga siyosiy qaram bo‘lib qoladi. Abdullaxon Amir Temurdan so‘ng Turon zaminida ikkinchi eng yirik o‘zbek davlatni barpo qilgandi.

Abdullaxon II hukmdorligi davrida bunyodkorlik ishlari rivojlanadi - Karmanada Zarafshon daryosi ustiga koʻprik quriladi, Balx va Buxoroda koʻp sonli madrasalar qad rostlaydi. Xon imom Abubakr Sa'diy maqbarasi atrofida masjid, madrasa, turar joy binosi va boshqa imoratlardan tashkil topgan majmuani bunyod etgan. 1598-yilda Abdullaxon vafot etgach yagona oʻzbek davlatini yaratish umidi ham soʻngan. Shayboniylar sulolasining soʻnggi vakili Pirmuhammadxon oʻrtamiyona shaxs boʻlib, joylardagi hukmdorlar oʻrtasida siyosiy taʼsir kuchiga ega emas edi. Natijada yuzaga kelgan boshboshdoqlikka barham bera olmay, u tez orada oʻzaro janjallarda qurbon boʻladi. Buxoro xonligining ichki va tashqi dushmanlari markaziy hokimiyat inqirozi va mamlakatdagi porakandalikdan zudlik bilan foydalanib qolishdi. Janubda Eron shohi Abbos Sabzavor, Mashhad va Hirotni egallab oldi, Balx hokimligiga oʻz gumashtasi Muhammad Ibrohimni tayinladi. Qozoq sultonlari yirik hududlardan biri Toshkentni zabt etishdi. Xorazm yana mustaqillikka ega boʻldi. „Butun davlatda tartibsizlik va boshboshdoqlik yuzaga keldi, hech kim boshqa birovga boʻysinishni istamasdi“,- deb yozgan edi oʻsha yillar haqida Muhammad Yusuf Munshiy. Oʻzaro nizolar va urushlar oqibatida Buxoro, Xiva va Qoʻqon xonliklari tashkil topdi.

Adabiyotlar

• Semenov A. A. K voprosu o proiskhozhdenii i sostave uzbekov Sheybani-khana // Trudy akademii nauk Tadzhikskoy SSR. Tom XII. 1953. — C.3-37
• Semonov A. A. Sheybani-khan i zavoyevaniye im imperii Timuridov //Materialy po istorii tadzhikov i uzbekov Sredney Azii. Trudy AN Tad SSR, XII, vyp. I.- Stalinabad, 1954.

Manbalar

1. Holzwarth Wolfgang., The Uzbek state as reflected in eighteenth century Bukharan sources in Asiatische Studien Etudes Asiatiques LX. 2. 2006. Bern. Berlin. Bruxelles. Frankfurt am Main. New York. Oxford. Wien: Peter Lang, p.323
2. Хафиз-и Таныш Бухари Шараф-нама-йи шахи (Книга шахской славы). Часть 1. Перевод с персидского, введение, примечания и указатели. М.,1983, с.142, 151,
3. Китайские документы и материалы по истории Восточного Туркестана, Средней Азии и Казахстана в XIV-XIX вв. Алматы, 1994, с.52
4. Peter B. Golden 2011, s. 107. sfn error: no target: CITEREFPeter_B._Golden2011 (help)